Bugün işyerinizde yöneticiniz ile yıllık performans görüşmeniz vardı ve size diğer meslektaşlarla iletişiminizin iyi olmadığını, verilen görevleri teslimde zaman zaman sorun yaşadığınızı ve iş motivasyonunuzun son dönemlerde düştüğünü kibarca söyledi. Siz ise onun sizden hoşlanmadığını, toplantılarda sizi haksız yere eleştirdiğini, zaten son pozisyon yükseltmesinde de sizden yana tercih kullanmayarak bunu açıkça belli ettiğini düşünüyorsunuz. Size sık sık verdiği olumsuz geribildirimlerle de size mobbing uyguladığına ve sizi işten uzaklaştırmaya çalıştığına eminsiniz. İnsan kaynakları departmanına giderek mobbinge maruz kaldığınızı belirtmeyi planlıyorsunuz. Acaba gerçekten mobbinge mi maruz kalıyorsunuz yoksa yöneticiniz profesyonelce yapması gerekeni mi yapıyor?
Mobbing çalışanlar arasında çoğu zaman da anlamı tam bilinmeden sık kullanılan bir sözcüktür. ‘Mobbing’ kavramı ilk kez 19.yüzyıl başlarında biyologlar tarafından kullanılmıştır. Aynı kuluçkadan çıkan kuşların en zayıf kuşu dışlayıp beslenmesini önleyerek daha da zayıf hale getirmeleri ve sonunda da saldırarak öldürmeleri davranışı ‘Mobbing’ olarak tanımlanmıştır. Kavram 1980 lerin başında Leymann tarafından iş hayatına uyarlanmıştır. Mobbing kültür, ülke, cinsiyet, yaş, öğretim düzeyi, kıdem ve hiyerarşik statüden bağımsız çalışanların başına gelebilecek önemli iş sorunlarından biridir.
Türk Dil Kurumu, kavramın karşılığı olarak ‘Bezdiri’ kelimesini kullanmış ve ‘İşyerleri, Okullar vb gibi topluluklar içinde bir kişiyi hedef alıp, çalışmalarını sistemli bir biçimde engelleyip husursuz olmasına yolaçarak yıldırma, dışlama, gözden düşürme’ olarak tanımlamıştır. Yaşanan bir olayın mobbing olarak tanımlanabilmesi için bazı unsurları içeriyor olması gerekmektedir. Öncelikle işyerinde meydana gelmeli, bir veya birden fazla kişi tarafından bir kişiye karşı sistematik ve uzun süreli olmalı, sık ve düzenli tekrarlanmalıdır. Mobbing uzun süreli bir eylemdir. En kısa 6 ay süreli olmalıdır. Yapılan çalışmalarda ortalama 15 ay sürdüğü görülmüştür.
Bir eylemin mobbing olarak adlandırılabilmesi için kasıtlı olarak yapılmalı, içerik olarak psikolojik şiddet, baskı, taciz, tehdit, aşağılama, onur kırıcı söz söyleme gibi duygusal saldırı şeklinde olmalıdır. Amaç çalışanı husursuz ederek ve itibarsızlaştırarak işten uzaklaştırmaktır. Mağdur kişinin psikolojik ve fiziksel sağlığında zarara yolaçmalıdır. Bu tanımlamalara baktığımızda iş yerinde yaşanan her sorun ve tartışma mobbing olarak adlandırılmamalıdır. Mobbing hukuksal yaptırımı da olan adli bir durum olduğundan tanım olarak çok dikkatli ele alınmalıdır. Mobbing uygulayan kişi ‘tacizci’, mobbing uygulanan kişi ise ‘mağdur’ olarak tanımlanır.
Mobbing sadece üstler tarafından astlara uygulanan bir durum değildir. Eşit konumdakiler tarafından birbirlerine veya astlar tarafından üstlere de uygulanabilir.
Özellikle performansı yetersiz ve kariyer beklentisi tam karşılanmayan astlar bazen kendilerine verilen olumsuz geribildirimleri ve performans değerlendirmelerini bile mobbing diye adlandırma eğiliminde olabilmektedirler. Mobbingden bahsedebilmek için sistematik ve uzun süreli tacizin varlığı kanıtlanmalıdır. Mobbingin ne olduğunun anlaşılması için bazı örnekler vermek istiyorum.
Örneğin amiriniz tarafında sistematik bir şekilde toplantılarda sözünüzün kesilmesi, paylanmanız, sert ve incitici şekilde yaptığınız işin eleştirilmesi, yeteneklerinizle ilgili onurunuzu kıracak tanımların yapılması, zekanızın sorgulanması, bir grup çalışan tarafından sürekli arkanızdan konuşulması, hakkınızda aslı olamayan itibarınızı zedeleyecek söylentiler çıkarılması, gruplara özel olarak dahil edilmeme ve dışlanmaya çalışılmanız, özellikle üstesinden gelemeyeceğiniz ve adil olmayan iş yükünün oluşturulmaya çalışılarak özgüveninizin zedelenmesi, sözlü veya fiziksel cinsel taciz mobbinge örnek olarak verilebilir. Bu örneklerin sistematik ve uzun süreli tekrarlayıcı olması gerekmektedir. Maruz kalınan tek bir olumsuz durum mobbing kapsamında değerlendirilmemelidir.
Yapılan çalışmalarda mobbing uygulayan kişilerin genellikle zayıf kişilikli, beğenilmeye ihtiyaç duyan, açık sözlü ve cesur olmayan, güç odaklı, suçlayıcı ve yargılayıcı, yöneticilik zaaflarından dolayı çalışanları motive etmek yerine baskı ile iş yaptırmaya çalışan, kontrol yönelimli oldukları gösterilmiştir. Bu davranışlarının yüksek benlik duygusunu doyurmak ve bu yolla itibarını yükseltmek amaçlı yaptıkları düşünülmektedir.
Mobbing’e maruz kalan kişilere baktığımızda bu kişilerin sıklıkla işini iyi yapan, iş ortamında sevilen, hassas, mükemmelliyetçi, dürüst, kurum bağlılığı yüksek, yaratıcı ve yetenekli kişiler olduğunu görmekteyiz.
Özellikle dikey hiyerarşi kültürünün olduğu kurumlar da mobbing daha sık görülmektedir. Kurumda açık kapı politikasının olmaması, bölüm liderlerin yetersiz ve duygusal zekadan yoksun olması çalışanları sorunlarını açıkça tartışılarak çözüm aramak yerine dedikodu yaparak gruplaşmaya itmektedir. Yetersiz çalışanlar kendi yetersizliklerini maskelemek için özellikle başarılı çalışanları yıpratmaya yönelik dedikodu ve itibarsızlaştırma kampanyaları başlatabilmektedirler.
Mobbing çok yönlü etkileri olan bir durumdur. Sadece maruz kalanı değil, o kişinin çalıştığı kurumu, ailesini ve hatta ülke ekonomisini etkiler. Uzun süreli mobbinge maruz kalan kişilerde psikolojik ve fiziksel sağlık zararları oluşur.
İş yerinde maruz kalınan mobbing gerginlik, husursuzluk, konsantrasyon güçlüğü, yorgunluk gibi semptomların oluşmasına neden olabilir. Ayrıca artmış stres kalp atım bozuklukları, mide bağırsak şikayetleri ve başağarısı gibi yakınmaları da tetikleyebilir. Bu durumda öncelikle bir ruh sağlığı profesyonelinden yardım almanız size yarar sağlayacaktır.
İşyerinde zorbalığa maruz kalan çalışan öncelikle kararlı ve güçlü bir duruş sergilemelidir. Mobbing uygulayan kişiler çoğunlukla mağdurun sinirlenmesine ve hata yapmasına yol açmaktan hoşlanırlar. Böylelikle yaptıklarını daha kolay akla uygun hale getirirler. Sessiz kalmak sadece zorbalık yapanın işine yarar. Mobbinge maruz kaldığınızı düşünüyorsanız ilgili yöneticiye bir mail atarak kişisel bir konu ile ilgili yüzyüze görüşme isteğinde bulunmalı, sorununuzu kendisine detayları ile anlattıktan sonra konunun insan kaynaklarına rapor edilmesini talep etmelisiniz. Bazen ilgili yöneticiler kendilerine yönetsel olarak olumsuz bir yansıması olabileceğini düşünerek konunun üstünün örtülmesini tercih edebilirler. Bu durumda tarafsız ve bu konuda tecrübeli olması beklenen bir bölüm olarak insan kaynaklarının devrede olması çok önemlidir. Eğer yöneticiniz konuyu insan kaynaklarına iletmek istemez ise direk kendiniz insan kaynaklarına konuyu iletiniz.
Eğer insan kaynakları yetersiz kalırsa, mobbing uygulayan kişi ile direk iletişime geçerek yüzleşmek bazen faydalı olabilmektedir. Mobbing uygulayan kişiler genellikle narsistik kişilik özelliklerine sahiptir ve onlarla görüşmeniz sırasında nazik ve taktiksel olmanız önemlidir. Bu kişilere kibarca bundan sonra zorbalığa tolerans göstermeyeceğinizi ve bu davranışları durdurmasını açık olarak dile getirebilirsiniz.
Ne yazık ki kurumlar her zaman mobbingin önlenmesinde yeterli tedbirleri alamayabilmektedirler. Eğer yapılan zorbalık ile ilgili gerekli yaptırımlar uygulanmaz ise bu durumda zorbalık artarak devam edebilir ve toksik bir çalışma ortamına yolaçabilir. Bu durumda en iyisi kurum değiştirmek olabilir.